Erasmiaanse Namen

Het project

Het Erasmiaans Gymnasium en het Joods Lyceum (1941-1943)

Erasmiaan Ties Hoogeveen onderzocht het Joods Lyceum voor zijn profielwerkstuk. Anne Schram Ouweneel deed uitgebreid aanvullend onderzoek. 

In mei 1940 werd Nederland bezet door de Duitsers. Al snel nam de bezetter maatregelen tegen Joden. Zo moesten alle ambtenaren en onderwijzers een verklaring ondertekenen dat zijzelf, hun ouders of grootouders niet Joods waren. Drie docenten van het Erasmiaans konden deze ‘Ariërverklaring’ niet ondertekenen. In november 1940 werden zij ontslagen. Het ging om juffrouw De Beer, juffrouw Sanders en de heer Van Rees.

Tijdens de zomervakantie van 1941 ontving rector Pattist, de rector van het Erasmiaans Gymnasium, een brief van de gemeente Rotterdam. In de brief stond dat hij een lijst moest maken van alle leerlingen van het Erasmiaans, ten behoeve van “scheiding van Joodsche en niet-Joodsche kinderen.”

Deze brief ontving rector Pattist in de zomer van 1941. Joodse leerlingen mochten na de zomervakantie niet meer terugkeren op school. De maatregelen gingen al per 1 september in. Zo voorkwam de bezetter onrust: de Joodse leerlingen werden niet van school gehaald, maar ‘verdwenen’ tijdens de zomervakantie.

In de leerlingenadministratie van het Erasmiaans werd niet bijgehouden of iemand wel of niet Joods was. Maar in het Bevolkingsregister wel. Zo kon de bezetter de Nederlandse Joden vrij eenvoudig identificeren. Zij kregen daarbij hulp van Nederlandse ambtenaren.

Het gemeentebestuur ontving een geruststellende brief van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming. In deze brief stond:

Met nadruk wensch ik erop te wijzen, dat het in de bedoeling ligt om de Joodsche kinderen in staat te stellen, het onderwijs, dat zij thans genieten, te vervolgen, zij het dan in afzonderlijke onderwijsinrichtingen.

Met andere woorden: het leek alsof het alleen ging om segregatie: het scheiden van Joden en niet-Joden. Over deportatie en vernietiging werd niet gesproken.

Op een blaadje noteerde rector Pattist de namen van de Joodse leerlingen die na de zomer van 1941 niet meer mochten terugkeren op het Erasmiaans. Van deze 25 leerlingen zijn er 14 vermoord.

Voor de Joodse gymnasium- en H.B.S.-leerlingen die hun eigen school moesten verlaten, richtte de gemeente het Joods Lyceum op. De school werd gevestigd in Kralingen, in een schoolgebouw waarvan de bovenste verdieping zwaar beschadigd was geraakt door het bombardement. Oud-leerling en Erasmiaan Arthur Trijbits omschreef de school als volgt:

De mistroostige school stond in een platgebombardeerde wijk aan de Speelmandwarsstraat.

Gezicht vanaf de Oostzeedijk richting de Oudedijk. Het gebied was verwoest door het Duitse bombardement van 14 mei 1940. In het gebouw links zou een jaar later het Joods Lyceum worden gevestigd.

De meeste Joodse leerlingen die het Erasmiaans moesten verlaten, gingen naar het Joods Lyceum Rotterdam. Daar troffen zij Joodse tieners uit de wijde omgeving: niet alleen uit Rotterdam, maar ook uit Gorinchem, Dordrecht, Oud-Beijerland en Gouda.

Dagboeken

Op het Joods Lyceum zaten twee meisjes die een dagboek bijhielden: Carry Ulreich en Esther van Vriesland. Beide dagboeken zijn gepubliceerd. Uit deze dagboeken weten we dat het schoolleven aanvankelijk gewoon doorging, met huiswerk, spreekbeurten en repetities. Er waren verliefdheden en plagerijen, er werden spiekbriefjes gemaakt en er werd hard gelachen om grapjes. In de pauze zaten de leerlingen te praten, te lezen, te tekenen of te schaken. Of ze wandelden naar de noodwinkels aan de Goudsesingel om iets lekkers te kopen. Soms was er een verjaardagsfeestje, een lezing of een muziekuitvoering.

Klassenfoto’s

In het schooljaar 1941/1942 werden er klassenfoto’s gemaakt op het Joods Lyceum. Alleen de klassenfoto’s van de derde klas lyceum en de vijfde klas gymnasium zijn bewaard gebleven. Op deze foto’s staan ook leerlingen die tot de zomer van 1941 op het Erasmiaans zaten. Deze foto’s maken duidelijk dat de geschiedenis van het Joods Lyceum deels óók de geschiedenis van het Erasmiaans is. De foto’s zijn gemaakt vóór 3 mei 1942, omdat de leerlingen nog geen gele davidsterren dragen.

Foto: Erven Simon Hornman

Dit is de derde klas lyceum van het Joods Lyceum. De klas van de dagboekschrijfsters Carry Ulreich (midden in de klas, met donkere blouse) en Esther van Vriesland (achter Victor van Vriesland, alleen haar voorhoofd is zichtbaar). De klas van Carry en Esther had vaak les samen met klas 3 gymnasium. In deze samengestelde klas zaten ten minste zes Erasmianen:

• Victor Emanuel van Vriesland (voorste rij met bril, 1927-1943)
• Samuel ‘Sam’ Bosman (op de voorste rij rechts, overleefde de oorlog)
• Clara Haagman (in het midden met lichte coltrui, overleefde de oorlog)
• Sonja de Jongh (staand voor de kast, rechts naast de docent, 1927-1943).
• Rita Clara Bosman (links staand voor het raam, overleefde)
• Joseph ‘Joop’ Slagter (nog niet geïdentificeerd, 1925-1942)

De klassenfoto komt uit de nalatenschap van Simon Hornman, te zien op de eerste rij, met voor zich op tafel een tas. Simon overleefde de oorlog.