Erasmiaanse Namen

Het project

Het Erasmiaans Gymnasium en het Joods Lyceum (1941-1943)

Erasmiaan Ties Hoogeveen onderzocht het Joods Lyceum voor zijn profielwerkstuk. Anne Schram Ouweneel deed aanvullend onderzoek. 

In mei 1940 wordt Nederland bezet door de Duitsers. Al snel neemt de bezetter maatregelen tegen Joden. Zo moeten alle ambtenaren en onderwijzers een verklaring ondertekenen dat zijzelf, hun ouders of grootouders niet Joods zijn. Drie docenten van het Erasmiaans kunnen deze ‘Ariërverklaring’ niet ondertekenen. In november 1940 worden zij ontslagen. Het gaat om juffrouw De Beer, juffrouw Sanders en dr. Van Rees.

Tijdens de zomervakantie van 1941 ontvangt rector Pattist, de rector van het Erasmiaans Gymnasium, een brief van de gemeente Rotterdam. In de brief staat dat hij een lijst moet maken van alle leerlingen van het Erasmiaans, ten behoeve van “scheiding van Joodsche en niet-Joodsche kinderen.”

Deze brief ontvangt rector Pattist in de zomer van 1941. Joodse leerlingen mogen na de zomer niet meer terugkeren op school. De maatregelen gaan al per 1 september in. Zo voorkomt de bezetter onrust: de Joodse leerlingen worden niet van school gehaald, maar ‘verdwijnen’ tijdens de zomervakantie.

Aan de hoofden van de scholen wordt niet gevraagd om zelf de Joodse leerlingen te selecteren. Dat had misschien tot protest geleid. De rectoren hoeven alleen een lijst in te leveren met de namen van alle leerlingen van de school, “met opgave van geboortedatum en adres”.

In de leerlingenadministratie van het Erasmiaans wordt niet bijgehouden of iemand wel of niet Joods is. Maar in het Bevolkingsregister wel. Zo kan de bezetter de Nederlandse Joden vrij eenvoudig identificeren. Zij krijgen daarbij hulp van Nederlandse ambtenaren.

Het gemeentebestuur ontvangt een geruststellende brief van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming. In deze brief staat:

Met nadruk wensch ik erop te wijzen, dat het in de bedoeling ligt om de Joodsche kinderen in staat te stellen, het onderwijs, dat zij thans genieten, te vervolgen, zij het dan in afzonderlijke onderwijsinrichtingen.

Met andere woorden: het lijkt alsof het alleen gaat om segregatie: het scheiden van Joden en niet-Joden. Over deportatie en vernietiging wordt niet gesproken.

Op een blaadje noteert rector Pattist de namen van de Joodse leerlingen die na de zomer van 1941 niet meer mogen terugkeren op het Erasmiaans. Van deze 25 leerlingen zijn er 14 vermoord.

Voor de Joodse gymnasium- en lyceumleerlingen die hun eigen school moeten verlaten, richt de gemeente het Joods Lyceum op. De school wordt gevestigd in Kralingen, in een schoolgebouw waarvan de bovenste verdieping beschadigd is geraakt door het bombardement. Oud-leerling Arthur Trijbits omschrijft het als volgt:

De mistroostige school stond in een platgebombardeerde wijk aan de Speelmandwarsstraat.

Gezicht vanaf de Oostzeedijk richting de Oudedijk. Het gebied was verwoest door het Duitse bombardement van 14 mei 1940. Het gebouw links is het Joods Lyceum.

De meeste Joodse leerlingen die het Erasmiaans moeten verlaten, gaan naar het Joods Lyceum in Rotterdam. Daar treffen zij Joodse tieners uit de wijde omgeving: niet alleen uit Rotterdam, maar ook uit Gorinchem, Dordrecht, Oud-Beijerland en Gouda.

Dagboeken

Op het Joods Lyceum zitten twee meisjes die elk een dagboek bijhouden: Carry Ulreich en Esther van Vriesland. Beide dagboeken zijn gepubliceerd. Uit deze dagboeken weten we dat het schoolleven aanvankelijk gewoon doorging, met huiswerk, spreekbeurten en repetities. Er zijn verliefdheden en plagerijen, er worden spiekbriefjes gemaakt en er wordt hard gelachen om grapjes. In de pauze zitten de leerlingen te praten, te lezen, te tekenen of te schaken. Of ze wandelen naar de noodwinkels aan de Goudsesingel om iets lekkers te kopen. Soms is er een verjaardagsfeestje, een lezing of een muziekuitvoering.

Klassenfoto’s

In het schooljaar 1941/1942 worden er klassenfoto’s gemaakt op het Joods Lyceum. Alleen de klassenfoto’s van de derde klas lyceum en de vijfde klas gymnasium zijn bewaard gebleven. Op deze foto’s staan ook leerlingen die tot de zomer van 1941 op het Erasmiaans zaten. Deze foto’s maken duidelijk dat de geschiedenis van het Joods Lyceum deels óók de geschiedenis van het Erasmiaans is. De foto’s zijn gemaakt vóór 3 mei 1942, omdat de leerlingen nog geen gele davidsterren dragen.

FOTO: Erven Simon Hornman

Dit is de derde klas lyceum van het Joods Lyceum. De klas van de dagboekschrijfsters Carry Ulreich (midden in de klas, met donkere blouse) en Esther van Vriesland (achter Victor van Vriesland, alleen haar voorhoofd is zichtbaar). In deze klas zaten minstens drie Erasmianen:

• Victor Emanuel van Vriesland (voorste rij met bril, 1927-1943)
• Samuel ‘Sam’ Bosman (op de voorste rij rechts, overleefde de oorlog)
• Clara Haagman (in het midden met lichte coltrui, overleefde de oorlog)

De klas van Carry en Esther had vaak les samen met de gymnasiumleerlingen:

• Rita Clara Bosman (links staand voor het raam, overleefde)
• Joseph ‘Joop’ Slagter (nog niet geïdentificeerd, 1925-1942)
• Sonja de Jongh (nog niet geïdentificeerd, 1927-1943).

De klassenfoto komt uit de nalatenschap van Simon Hornman, te zien op de eerste rij, met voor zich op tafel een tas. Met dank aan mw. Y. Hornman.